Miasto i znane uzdrowisko (9900 mieszkańców), położone w Obniżeniu Kudowy, na pograniczu Gór Stołowych, Wzgórz Lewińskich i Pogórza Orlickiego.
Kudowa-Zdrój leży przy linii kolejowej z Kłodzka i szosie Wrocław – Kłodzko – Praga, na terenie miasta znajduje się dawne przejście graniczne Kudowa Słone – Náchod. Zaczyna się tu też znana Droga Stu Zakrętów, prowadząca przez Góry Stołowe do Karłowa i Radkowa. Miejscowość wzmiankowana była w 1354 r. jako czeska wieś Lipolitov, nazwę zmieniono następnie na Chudoba. W 1477 r. wraz państewkiem homolskim weszła w skład hrabstwa kłodzkiego, stanowiąc tzw. czeski zakątek, w którym jeszcze do 1945 r. zachowała się ludność czeska. Jest to jedno z najstarszych uzdrowisk w Polsce, źródła lecznicze odkryto w XVII w., opisane były w 1622 r., 14 lat później powstały pierwsze urządzenia kąpielowe. Na szerszą skalę uzdrowisko rozwinęło się po 1783 r., kiedy zakupiła je spółka lekarzy. Powstał dzisiejszy Szpital Uzdrowiskowy Zameczek, gościli tu pruscy generałowie z czasów napoleońskich i królowa Luiza. W poł. XIX w. Kudowa zyskała miano uzdrowiska kardiologicznego. Pod koniec XIX w. i na pocz. XX w. doszło do znacznej rozbudowy uzdrowiska, powstało wtedy większość funkcjonujących do dzisiaj pensjonatów i sanatoriów, na czele z obecnym Szpitalem Uzdrowiskowym Polonia. Kudowa-Zdrój stała się modnym uzdrowiskiem, w którym goszczono przedstawicieli elit (m.in. Winston Churchill). Rozwój wzmogło doprowadzenie w 1905 r. linii kolejowej z Kłodzka, w pobliżu której powstały zakłady włókiennicze w Zakrzu. W okresie międzywojennym prowadzono dalszą rozbudowę uzdrowiska, powstała wtedy obecna pijalnia wód mineralnych. W 1945 r. miejscowości nadano prawa miejskie. Okolica była przedmiotem polsko-czeskiego sporu granicznego, rozstrzygniętego na korzyść Polski. W okresie powojennym dokonano dalszej modernizacji bazy sanatoryjno-wypoczynkowej, powstało nowe osiedle mieszkaniowe, rozbudowano także zakłady włókiennicze w Zakrzu. W latach 1970-73 znacznie powiększono obszar miasta, włączając do niego szereg okolicznych wsi i przysiółków. Obecnie w skład Kudowy-Zdroju poza właściwym uzdrowiskiem wchodzą: Zakrze, Słone, Brzozowie, Jakubowice, Czermna, Pstrążna i Bukowina Kłodzka. Po 1990 r. nawiązano współpracę z pobliskim czeskim Náchodem. Obecnie Kudowa-Zdrój jest popularnym uzdrowiskiem i dobrą bazą wypadową w Góry Stołowe i inne okoliczne pasma.
Zdrój
Najciekawsze obiekty uzdrowiskowe ulokowane są wokół Parku Zdrojowego. W latach 1853-54 nad ujęciem źródła Eugeniusza powstał pawilon z drewnianą halą spacerową. Na jego miejscu wzniesiono w latach 1930-31 obecną pijalnię wód mineralnych – modernistyczny budynek z nawiązaniami do neobaroku. Wewnątrz znajduje się ogólnodostępne ujęcie wody mineralnej i hala spacerowa.
Szpital Uzdrowiskowy Zameczek nawiązuje nazwą do dawnego zameczku myśliwskiego
Johanna Josepha von Stillfrieda z 1772 r., przebudowanego w 1795 r. na barokowy pałac. W latach 1810-12 odbudowano go po pożarze, podwyższając o dwa piętra. Wypoczywali tu pruscy generałowie z czasów napoleońskich: Gerhard von Scharnhorst i Friedrich Wilhelm hr. von Götzen, który kupił obiekt w 1813 r. W tym samym roku przebywała tu królowa pruska Luiza z dziećmi. W 1950 r. w budynku urządzono Sanatorium Zameczek, przekształcony w 1971 r. na Kardiologiczny Szpital Uzdrowiskowy, zmodernizowany w 2008 r.
Okazały budynek Szpitala Uzdrowiskowego Polonia wzniesiono w latach 1905-06 jako Hotel Zdrojowy Fürstenhof (Książęcy Dwór) w stylu uzdrowiskowo-rodzimym (Heimatstil). Posiadał 125 pokoi i salę teatralno-widowiskową, nocowali tu znani goście, na czele z Winstonem Churchillem w 1921 r. W czasie II wojny światowej w obiekcie urządzono szpital dla żołnierzy Wehrmachtu, a po 1945 r. Szpital Uzdrowiskowy Polonia. Od 1962 r. odbywają się tu koncerty galowe Międzynarodowego Festiwalu Moniuszkowskiego, zaś w 1983 r. kręcono NRD-owski serial Hotel Polanów i jego goście z Kaliną Jędrusik w jednej z głównych ról. W 2003 r. obiekt zmodernizowano, obecnie posiada 200 pokoi.
Stare Łazienki z XIX w., przebudowano w 1906 r. na secesyjny Nowy Dom Zdrojowy (Charlottenbad), obecnie Zakład Przyrodoleczniczy Łazienki III. Z budynkiem styka się dawna łaźnia Moorbad z końca XIX w. z hotelem kuracyjnym i czytelnią. Obecnie mieści się tu Muzeum Minerałów i Kamieni Szlachetnych, przed którym rośnie pomnikowy jesion wyniosły. Dalej widzimy łaźnię Marienbad z lat 1863-67, w której ulokowano biuro Zarządu Uzdrowisk Kłodzkich i Villę Bellevue, czyli dawny zarząd uzdrowiska.
W Parku Zdrojowym urządzono Ogród Muzyczny – z rzeźbami fortepianu, harfy i kontrabasu. Znajduje się tu hala spacerowa z 1902 r., zwana obecnie Teatrem pod Blachą i Staw Zdrojowy. W parku rosną liczne pomniki przyrody. Począwszy od 1962 r. co roku w sierpniu, w teatrze zdrojowym organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Moniuszkowski.
Założone w 2002 r. Muzeum Zabawek prezentuje historię zabawek, od starożytności po lata 80. XX w., z naciskiem na XIX i XX w. Można tu zobaczyć ekspozycję starych lalek, mebelków, kolejek, samochodów, misiów, wózków, klocków i pozytywek.
Przy dyrekcji Parku Narodowego Gór Stołowych powstało w 2002 r. Muzeum Żaby, na którego miejscu w latach 2013-14 zbudowano Ekocentrum. Prezentuje ono przyrodę Gór Stołowych – faunę, florę i przyrodę nieożywioną oraz ekspozycję dotyczącą płazów. Wstęp jest bezpłatny. Naprzeciwko urządzono mały zbiornik wodny ze ścieżką edukacyjną Płazy.
Na górującym nad zdrojem od północy Wzgórzu Kaplicznym (422 m) znajduje się późnobarokowy ewangelicki kościół Chrystusa Pana, wzniesiony w 1798 r. z funduszy zebranych przez członków gminy braci czeskich. Przy świątyni zachowały się resztki cmentarza ewangelickiego, w którym stał okazały grobowiec hr. F.W. von Götzena. W pobliżu pod szczytem Parkowej Góry (475 m) znajduje się wiata, zwana Altaną Miłości.
Liczne zabytkowe pensjonaty i hotele pochodzą z końca XIX i pocz. XX w. W dolinie Kudowskiego Potoku znajduje się drewniana dzwonnica alarmowa z 1846 r. W Kudowie-Zdroju znajduje się także aqua park i park linowy.
Zakrze
Stacja Kudowa-Zdrój (do 1945 r. Bad Kudowa-Sackisch, czyli Kudowa-Zdrój Zakrze) znajduje się na zbudowanej przez Pruskie Koleje Państwowe w 1890 r. linii Kłodzko – Szczytna, przedłużonej w 1902 r. do Dusznik-Zdroju i w 1905 r. do Kudowy-Zdroju. Rok później linia została przedłużona w pobliże granicy prusko-austriackiej do Kudowy Słonego. Ruch pasażerski na tym odcinku został skasowany w 1945 r., w latach 1955-56 r. rozebrano tory, a Kudowa-Zdrój została stacją końcową. W latach 1998-2000 linia była zamknięta na odcinku Polanica-Zdrój – Kudowa-Zdrój w związku ze szkodami powodziowymi, całą trasę ponownie zamknięto w 2010 r. Po rewitalizacji odcinka Duszniki-Zdrój – Kudowa-Zdrój linię ponownie otwarto w 2013 r., a ruch przejęły Koleje Dolnośląskie. Stacja powstała wraz z otwarciem odcinka Duszniki-Zdrój – Kudowa-Zdrój w 1905 r. Posiada dwa perony i pięć torów, umożliwiających odstawienie składu pociągu po przybyciu na stację końcową. Niegdyś na stacji znajdował się jeszcze jeden tor, prowadzący do lokomotywowni z obrotnicą. Ruch obsługuje nastawnia KZ we wschodniej głowicy stacji. Dworzec powstał w latach 1905-07, rozbudowano go w latach 1911-12 do bardziej reprezentacyjnej formy. Architektura budynku stanowi połączenie wczesnego modernizmu z elementami stylu arkadowego i rodzimego (Heimatstil). Po bokach dworca znajdują się: dawna poczekalnia, stanowiąca budynek pierwszego dworca z 1905 r. i magazyn towarowy.
Przy przejeździe na ul. Fabrycznej znajduje się dawna parowozownia z 1905 r., użytkowana obecnie przez hurtownię, obok stoi ceglana wieża ciśnień z lat 1904-05, a po drugiej stronie ulicy – kolejowy dom mieszkalny. Ze stacji wychodziła zbudowana w 1905 r. bocznica do zakładów włókienniczych, która funkcjonowała do lat 90. XX w. i bocznica majątku Czermna z 1908 r.
Zakłady włókiennicze Christian Dierig A.G. powstały w latach 1905-06. W 1943 r. przestawiono je na produkcję silników i części samolotowych pod szyldem Vereinigte Deutsche Motorenwerke. W okresie powojennym funkcjonowały tu Kudowskie Zakłady
Przemysłu Bawełnianego, zlikwidowane w 1991 r. Obecnie teren ten zajęty jest częściowo przez mniejsze firmy. Zakłady posiadały zachowaną do dzisiaj wieżę ciśnień.
Barokowy kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej powstał w 1679 r., na miejscu drewnianej świątyni wzmiankowanej już w 1284 r. W 1725 r. dobudowano wolno stojącą wieżę-dzwonnicę, którą połączono z budynkiem kościoła w latach 1982-83. Wewnątrz znajduje się barokowe wyposażenie z poł. XVIII w. Pod świątynią stoi XIX-wieczny krzyż i grób 16 Żydówek, więźniarek podobozu Gross-Rosen w Zakrzu, zmarłych w 1944 r. Dalej znajduje się dawna szkoła z ok. 1900 r.
Słone
Barokowy kościół Narodzenia NMP powstał w 1780 r., w 1908 r. przebudowano go na neobarokowy wg projektu J. Elsnera. W dawnej wsi znajdują się drewniane domy zrębowe, charakterystyczne dla czeskiej architektury ludowej. W zachodniej części Słonego stoi kamienne Ukrzyżowanie z 1826 r. z czeskimi napisami.
Brzozowie
Źródło Marii w Zielonej Dolinie, którego woda miała pomagać na choroby oczu i cudowny obraz MB Bolesnej miał znaleźć w 1830 r. nadleśniczy Ignacy Siegiel. Dwa lata później mieszkańcy Słonego zorganizowali tu pielgrzymkę w celu zażegnania epidemii cholery, co zapoczątkowało coroczny zwyczaj. Neogotycka kaplica MB Bolesnej została zbudowana przez gminę Słone w 1887 r.
Barokowy kościół śś. Piotra i Pawła z lat 1717-30 przebudowano w 2. poł. XIX w. i w 1913 r. Obok znajduje się typowa dla budownictwa czeskiego wolno stojąca dzwonnica nakryta cebulastym hełmem, która pełni też funkcję budynku bramnego, pomnik poległych w I wojnie światowej i krzyż z pocz. XIX w. Wewnątrz znajduje się barokowe wyposażenie z XVIII w. Na otaczającym kościół cmentarzu zachowały się stare nagrobki, niektóre z czeskimi nazwiskami. Za kościołem stoi dawna plebania z XVIII/XIX w., pełniąca później funkcję szkoły.
